PSİKOLOG YAREN SEYCAN CEYHAN

YERİNDE DURAMAYAN BEDEN Mİ ZİHİN Mİ? DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk döneminde başlayan ve bireyin akademik, sosyal ve duygusal işlevselliğini önemli ölçüde etkileyebilen nörogelişimsel bir bozukluktur. Toplumda sıklıkla davranışsal bir sorun ya da disiplin eksikliği olarak değerlendirilse de, DEHB’nin temelinde beynin dikkat, dürtü kontrolü ve öz düzenleme süreçlerindeki farklılıklar yer almaktadır. Erken fark edilmediğinde ve uygun şekilde ele alınmadığında, yaşamın pek çok alanında kalıcı güçlükler doğurabilen bu durum hakkında doğru ve bilimsel bilginin paylaşılması büyük önem taşımaktadır. Bu yazıda, DEHB’ye ilişkin en sık merak edilen sorulara açıklık getirilmesi amaçlanmaktadır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) nedir?

Bilimsel bir tanımla; beyindeki bazı kimyasal maddelerin işleyişindeki farklılıklar nedeniyle oluşan bir nörogelişimsel bozukluktur. Aşırı hareketlilik, dikkat sorunları ve istekleri erteleyememe (dürtüsellik) gibi temel belirtiler DEHB’nu düşündürmektedir. Ailelerin ciddiye alması geren bu durum hem öğrenmeyi hem de sosyal ilişkileri olumsuz yönde etkiler. Bu belirtiler günlük yaşamı ciddi derecede etkilediği için bir uzmandan yardım alınması gerekmektedir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) belirtileri nedir?

Dikkat eksikliğinin belirtileri ile hiperaktivite bozukluğunun belirtileri farklılık göstermektedir. Dikkat eksikliği belirtileri; dikkatin kolaylıkla dağılması ve odaklanma sorunları, zihnin zorlanması gereken yerlerde kaçmak ve sıkılmak, alınan görev ve etkinlikleri düzenlemekte güçlük çekmek, kendisi ile konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi görünür ve unutkanlıklar da vardır. Hiperaktivite bozukluğunun belirtileri ise; kişinin elleri ayakları kıpır kıpırdır yerinde duramaz, çok konuşur ve sürekli hareket halindedir, sanki bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır, sıra bekleme alışkanlığı yoktur ve konuşma esnasına lafı kesme çok rastlanır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) neden olur?

DEHB’nun neden kaynaklandığının tam bir nedeni bilinmese de genetik yatkınlık, beyin hasarları, stres, çevresel birtakım faktörler, fiziksel koşullar ve sosyal yaşam tarzı bu durumu tetikleyebilmektedir. Doğum öncesinde; gebelikte sigara, alkol ve uyuşturucu madde kullanılması, gebelik enfeksiyonları, çoğul gebelik ve kullanılan ilaçlar DEHB’na davetiye çıkarabilmektedir. Doğumda; zor doğum, oksijen yetersizliği ve düşük doğum ağırlığı olması da bu duruma neden olabilmektedir. Doğum sonunda ise; menenjit, uzamış sarılık, kafa travmaları, havale ve olumsuz çevre koşulları DEHB’nun ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilmektedir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile birlikte görülen bozukluklar nedir?

DEHB’de %30-70 ihtimalle en az bir bozukluğun eşlik ettiği görülmektedir. Bu bozukluklar; karşı olma karşı gelme bozukluğu, davranım bozukluğu, anksiyete bozuklukları, duygudurum bozuklukları, tik bozuklukları, madde kullanım bozuklukları, özel öğrenme bozukluklarıl altını ıslatma ve iletişim bozukluklarıdır. DEHB hakkında bilinmesi gereken önemli bir diğer husus da çocuk ya da ergen duvara tırmanacak kadar, koltukların üzerinde sürekli zıplayacak kadar hareketli olmak zorunda değildir. Bazı çocuklarda zihinsel hiperaktivite de görülebilir dikkatli olmak gerekmektedir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısını kim nasıl koyar?

Çocuk ve Ergen Psikiyatristi tarafından çeşitli değerlendirilmeler yapıldıktan sonra konulur. Bir çok kaynaktan bilgi toplanması sonucunda bu tanı konulabilmektedir. Çocuğun ya da ergenin aşırı hareketlilik, dikkatsizlik ve dürtüselliğinin nasıl ve ne zaman başladığı tespit edilir. Aynı zamanda ailede, okulda ve arkadaş çevresindeki davranışları ve durumu hakkında bilgi alınır. Gerekli görüldüğü takdirde okul ve öğretmenleriyle iletişime geçilir. Anne/baba, öğretmen ve çocuk tarafından doldurulan bazı psikolojik testler ve soru formları da tanı koymada kullanılabilir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) birlikte mi görülür, görülme sıklığı nedir?

Dikkatsizlik ve dürtüsellik bir arada görülebileceği gibi her zaman birlikte görüleceği anlamına gelmez. Belirtilerin görünüm şekillerine göre DEHB 3 gruba ayrılır: Dikkatsizliğin önde geldiği tip, aşırı hareketlilik (dürtüselliğin) önde geldiği tip, bileşik tip (dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik (dürtüselliğin) bir arada bulunduğu tip. DEHB sık görülen bir durumdur. Ortalama her 20-30 çocuktan birinin DEHB olduğu düşünülmektedir. Toplumdaki görülme oranı çocuklarda %8, ergenlik dönemindeki kişilerde ise %6 olarak saptanmıştır. Ergenlikte görülme oranı ise %4’tür. Ağırlıklı olarak hiperaktif/dürtüsel tip, erkeklerde 2 ila 9 kat daha yaygındır ve dikkat eksikliğinin önde olduğu tip ise her iki cinsiyet arasında eşit olarak dağılmıştır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tedavisi mümkün müdür?

Tedavi süreci ve türü DEHB tanısı almış kişinin kriterlerine göre şekillenmektedir. İlaç kullanımının dozu uzman doktor tarafından ayarlanır ve terapiler ise psikoterapi ve psikososyal terapidir. DEHB ilaç tedavisi ve psikoterapinin birlikte kullanımıyla da tedavi edilebilir. Ayrıca DEHB olan çocuğun dikkati ya da hiperaktivitesi aniden düzelmez. Dikkat eksikliği ya da hiperaktivite belli ölçülerde azalıp tanı almayacak duruma gelir. Olası durumlarda ilaçsız tedavi de mümkündür. Tedavi edilmezse belirtiler hayatın her alanında kişiyi olumsuz etkiler ve kendiliğinden geçmez. DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar bağımlılık yapmaz hatta ergenlik döneminde olası madde bağımlılığı riskini azaltmaktadır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) teşhisi konmuş çocukların ailelerine öneriler nelerdir?

Çocuğunuzu ve kendinizi suçlamayın, sorunu anlayıp ona göre davranmak daha doğru olacaktır. Olumlu olmaya çalışın, çocuğunuzu övmek ona da iyi hissettirecektir. Ne hissettiğinizi söyleyin, doğrudan eleştirmek yerine onun hareketlerinin size nasıl hissettirdiğini söylemek daha etkili olacaktır. Kendinize ve çocuğunuza gereken zamanı ayırın. Kuralları açık ve net bir şekilde belirleyin ve uygulayın. Ceza yerine olumlu davranışları vurgulamaya özen gösterin. Çocuğunuzun kendini geliştirebileceği alanları genişletin, spor, müzik, sanat gibi alanlara yönlendirin.

PSİKOLOG YAREN SEYCAN CEYHAN