Öncelikle şunu ifade edelim ki çok ihtiyacımız olmasına rağmen bu ve buna benzer kitaplar artık yazılmıyor. Bu durum bizim sosyal hayatımızın önemli bir ihtiyacı. İslamiyet’in Türkler arasında yayılmaya başladığı ilk dönemlerde bu durumun önemli bir ihtiyaç olduğu anlaşılmış olacak ki Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık ve Divan-ı Hikmet gibi eserler yazılmıştır. Öğrencilerime kitapla ilgili bilgi verirken tek tavsiyem: “Bu kitabı okuyunuz.” Günümüzde olması ne kadar faydalı olurdu, bilemem. Ama bildiğim bir şey var ki dini değerleri bile kendi düşünceleri doğrultusunda lastikleyen bir sürü din âlimi! var.

Pend-name, siyaset-name, didaktik eserler, öğüt verici eserler, ahlak kitapları, etik değerler, ahlakî değerler, atalar sözü, veciz sözler ve nasihat-namele, günümüz toplumunun ihtiyaç duyduğu bilgi alanları. İşte bu alanlarda eser fazla yazılmadığı için kuralsız ve değerlerden uzak bir dünya hayatı, sosyal hayat yaşıyoruz.

Kutadgu Bilig: Kutlu bilgi, saadet veren bilgi gibi anlamlara gelen Karahanlı’nın büyük şair ve devlet adamlarından biri olan Yusuf Has Hacib’e aittir. Yazılış tarihi XI. Yüzyıl yani 1069-70 yıllarıdır. Türk fikir hayatının en eski örneklerinden biridir. Eserin bugünkü dile çevrilmesiyle kültür ve edebiyatımıza çok büyük katkıda bulunan Reşit Rahmeti Arat hocayı da bu vesile ile rahmetle anmış olalım. TDK İstanbul 1947Eseri H.VamberyKudatku Bilig İnnsburc 1870 ve W. Radloff, DasKudatku Bilig DesYusuhChass-HadschibausBalasagun, II, Petersburg 1910L. Bonelli de eseri parçalar halinde 1933-38 yıllarında yayımlamıştır. Buradaki enteresan durum Türk kültür ve edebiyatına ait eserler hakkında en önemli çalışmalar Yabancı bilim adamları tarafından yapılmıştır. Oysa İslam konusunda yetkin olmayan bilim adamlarının İslami eserler hakkında çevirileri ve yorumları isabetli olmayacaktır.

Kutadgu Bilig’den bahsederken Türk Dili ve Kültürüne eşsiz değer katan ve Ali Emiri Efendi’nin Kitapçı Burhan Efendi aracılığıyla bulunmuş ve Türk Dil Kurumuna bağışlanmış olan Divan ü Lügati’t-Türk adlı eseri de burada zikretmek lazım. Onun da yazılış tarihi 1072 yılıdır.

Kutadgu Bilig de dört kişi dört temel unsuru temsil eder. Hükümdar Küntoğdıadaleti, Vezir Aytoldıbahtı, Vezirin oğlu Ögdülmüş aklı ve Vezirin kardeşi Odgurmuşakıbeti temsil etmektedir. Eser bu yapısıyla alegorik bir özellik taşımaktadır. Eser de asıl gaye ideal insan tipini oluşturmaktır. Dönem eserlerinin çoğu didaktik mahiyettedir. Öğretici metinler sınıfına girer. Toplum düzenini sağlamak için bir söz bir mesaj niteliğindedir. Bu eser incelendiğinde klasik mesnevi düzenine bağlı olduğu görülür. Özellikle dini mesnevilere giriş tevhid ve münacatla olur. Hazret-i Peygamber için yazılan na’attan sonra dört halifeye yazılan medhiyeler yer alır. Zira çehar-ı yâr-ı güzinemedhiye yazmak da gelenektendir. Ayrıca Hz. Peygamberin en yakın dostları ve aşere-i mübeşşeredendirler. Bu tür esererde en önemli bölüm dil ile ilgili yazılan bölümdür Dilin meziyetinden ve kusurlarından bahsedilir. Kutadgu Bilig’den sonra sayabileceğimiz yüzlerce mesnevide dil konusuna yer verilmiştir. Halk şiirinde bile bu konu önemli sayıldığından dil ile ilgili şiirler yazılmıştır. Yunus Emre’nin Söz ola kese savaşı/Söz ola kestire başı/Söz ola ağulu aşı/Bal ile yağ ede bir söz. Dörtlüğü buna çok güzel bir örnektir.

Kutadgu Bilig’in konun anlatıldığı bölümde devlet adamlarına siyaset ve ahlak örneği niteliğinde konuşmalara yer verilir. Dört temel kişinin birbirine soru ve cevapları şeklindedir. Hizmet, saadet, devlet, adalet, dilin fazileti, ikbalin dönekliği, aklın tarifi, beyliğin vasıfları, dünyanın kusurları, ahiretin kazanılması, hükümdarın halk ile münasebeti,gençlik ve ihtiyarlık, zamanenin bozukluğu ve kendine nasihati gibi konular yer almaktadır.

Dört kişiliğin temsil ettiği dört değer ve bu değerler etrafında toplanan nasihatler, ideal insan tipini ve ideal toplumun oluşmasına sağlar. İdeal toplum da ideal devleti oluşturur. Güçlü devletler hem saygınlığını hem de dışarıya karşı gücünü ve varlığını hissettirir.

Bu mesajı biz Orhun Abidelerinde de görürüz. Çin’in güzzel kızlarına ve ipekli kumaşına aldanan Türk Kağanlarkına nasihat olarak bir ve güçlü olmanın önemi anlatılır. Bir çubuğu kırmak kolaydır ama 10 dan fazla çubuğu kırmak güçtür. Burada verilen mesajda birlik olma ile alakalıdır.

Burada en önemli konulardan biri zamane ile ilgilidir. Hacib derki;

“Kalkayım gideyim, dünyayı gezeyim, dünyada acaba vefalı kimse var mı arayayım.

İnsan nadir oldu onu nerede aramalı, aramakla bulunacaksa, bir arayıp bakayım.

Vefa kıtlaştı dünya cefa ile doldu. Vefa acaba kimde vardır ben ondan biraz isteyeyim.”

Yine Gençliğin bir kuş gibi geçip gittiğini ve elinde tutamadığını söyleyerek vahlanır. Gençlik kadar kıymetli bir şey olmadığını, parayla satın alınamayacağını söyler. Dil ve bilgi ile ilgili bölümde ise; insanların tevazudan uzaklaştıklarını, bilim adamlarının böbürlendiklerini şu ifadelerle dile getirir:

“Bilgi bir denizdir onun ucu-bucağı yoktur. Serçe emse emse bundan ne kadar su ağzına alabilir. Bilirim dersen, henüz sen bilgiden uzaksın.Sonuç olarak şunu belirtmek lazım. Eser bugünün ihtiyaçlarına da cevap verecek önemli bir kitaptır. Aradan 1000 yıl geçmiş olmasına rağmen değişen bir şey yoktur. Yaşlılar gençlerin vefasızlığından, gençler yaşlıların anlayışsızlığından şikâyet ederler. Büyüğe saygı, küçüğe sevgi prensibi uygulanmadığı için o gün de, bugün de şikâyet konusudur, İdeal insanı yetiştirmek zor gibi…

Hani derler ya “Garp cephesinde değişen bir şey yok” Kutadgu Bilig’in yazıldığı dönemdeki zamane ve gençlikten şikâyet hala devam ediyor. Çünkü günümüz gençliği git gide bataklığa sürükleniyor.

Toplum kurallarına her zaman ihtiyacımız var. İster İla

hi olsun, ister beşeri olsun.