Güvende olmak, ilişki kurmak, özerklik, yeterli hissetmek, keyif almak, kendine saygı duymak, gibi birçok psikolojik ihtiyaç vardır. ÖBK-Öz Belirleme Kuramı, bu birçok ihtiyaçtan üç tanesini temel alır ve bunların karşılanmasının hedeflerin gerçekleştirilmesine, büyüme ve gelişmeye, bütün halde hissetmeye, refah/iyi/mutlu bir yaşam sürmeye etki ettiğinden söz eder.

Yeterlilik: Burada sonsuz bir yetkinlik hali ya da “her şeyi yapabilirim” şeklinde bir düşünüşten bahsedilmez. Aslında yeterlilik, “var olan kaynaklarım ya da yeteneklerimle neler yapabildiğimi/yapabileceğimi biliyorum” şeklinde bir farkındalık düzeyidir. Aynı zamanda başkalarının üzerinde de etkili olunduğu fark edildiğinde gelişir.

Özerklik: Başkalarından tamamen bağımsız olarak değil, ancak kişinin temelde kendi seçimiyle hareket edebilmesidir.

İlişkililik: Şunları kapsayan, başkalarına bağlı olma ihtiyacı ve isteğidir: sevmek ve sevilmek, ilgi göstermek ve ilgilenilmek, değer görmek, güven duymak ve aidiyet hissetmek.

Bu üç temel ihtiyaçtan birinin bile karşılanmaması hedefleri gerçekleştirmede motivasyonun azalmasına, büyüme/gelişmenin sekteye uğramasına, bütünlük hissinin kaybına, mutlu bir yaşam sürmemeye neden olur. Mutluluğa, yani sağlıklı olana doğru ilerlemek yerine kontrolü bırakmak, çaresiz davranmak, yani eyleme geçmemek ise sürekli hale gelebilir. Kişi yaşamını böyle sürdürse de bir bedelle karşılaşır: Canlılığı, bütünlüğü ve sağlığı üzerinde önemli olumsuz sonuçlar.

Oysa eylemlerin yakıtı olabilecek içsel kaynaklar vardır. Bu yakıt, zihninizi düzenleyebilen, isteklerinizi bilen, sizi harekete geçiren ya da istediğiniz gibi gitmeyen durumu değiştirebilmenizi sağlayan gücünüzdür.

Bu kuramla ilgili çalışmalardan yola çıkarak haydi bir örnek üzerinden devam edelim. Diyelim ki düzenli olarak yürüyüş yapmak istiyorsunuz.

• Düzenli olarak yürüyüş yapmayı siz mi istiyorsunuz? Bu, bir başkasının isteği mi? -Aslında ikisi bir arada yer alabilir. Düzenli yürüyüş yapmanın iyi olduğu üzerine bir makale okumuş olabilirsiniz ya da bir arkadaşınız, kendinizi daha dinç hissetmeniz için yürüyüş yapmanızı önermiş olabilir.- Yine de sorunun anlamı değişmiyor: Siz de bu konuda onlarla hem fikir misiniz ve düzenli bir şekilde yürüyüş yapmayı seçiyor musunuz?

• Neden düzenli olarak yürüyüş yapmayı seçiyorsunuz? Burada vereceğiniz cevap sadece “arkadaşım yaptığına göre ben de yaparım” ise, yani özünde kendinizi başkasıyla bir karşılaştırma varsa; “bunu yapmam eşimin hoşuna gidecek” ise, yani özünde bir onaylanma isteği varsa, “başkaları beni daha çok beğenecek” gibi yine benzeri şekilde sizin dışınızdaki kişilere bağımlı, bir nevi ödül içeren ya da “bunu yapmazsam …. bana kızar” gibi tehdit içeren bir cevap verdiyseniz, motivasyonunuzu sürdürme olasılığınız azalabilir.

• Aynı şekilde siz de kendi içinizde bir ödül beklentisinde ya da tehdit içinde hissediyor musunuz? “Düzenli yürüyüş yaparsam … hissedeceğim/kendimi daha güzel bulacağım” “Düzenli yürüyüş yapmazsam sağlığım çok kötü olur” gibi

• Bu hedefiniz için başka bir içsel kaynağınız var mı? Eğlenmek, sadece yeni bir şey öğrenmek/deneyimlemek, tatmin olma duygusunu yaşamak, gevşemek, mutlu hissetmek gibi.

• Yürüyüşünüzü nerede, ne zaman, nasıl yapacağınıza dair kararlarda da kontrolünüz olduğunu hissediyor musunuz?

• Düzenli yürüyüş yapmak konusunda kendinizi yetkin ve yeterli hissediyor musunuz? Ya da bu süreçte size kendinizi yetersiz hissettiren bir şey, belki bir düşünce, bir olumsuz inancınız var mı?

• Can sıkıcı olabilecek yönlerin farkında mısınız? (örneğin bunu yapmak o kadar da kolay olmayabilir: zamanınızı yeniden organize etmek, sıkılma olasılığınız, hava şartları değiştiğinde isteksizlik yaşayabilme ihtimaliniz…) Bu zorlukları kendinizi yargılamadan kabul ediyor, kendinize anlayış gösteriyor musunuz?

• Kendi içinizde ya da dışarıdan bir kaynağa/desteğe ihtiyacınız olabilir mi? (Akşamları bir saat yürüyebilmek için yemeği eşinizin hazırlaması gerekiyor mu?)

• Yakınlarınızdan anlayış, destek, ilgi görüyor ve siz de onlara bunları veriyor musunuz? (Yine küçük bir örnekle, siz yürüyüşteyken eşiniz yemeği hazırlıyorsa, siz de ona, kendine zaman ayırması için çocuğunuza uyumadan önce masal okumayı teklif eder miydiniz?)

Bu sorulara vereceğiniz yanıtlar, geçmişte motivasyonunuzun azaldığı zamanlarda hangi parçanın eksik olduğunu bulmanızı sağlayabilir ve bundan sonra gerçekleştirmek istedikleriniz için bir rehber olabilir.

Kaynaklar:

• The “What” and “Why” of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior Edward L. Deci and Richard M. Ryan, Psychological Inquiry 2000
• İlişki Kalitesinde Temel Psikolojik İhtiyaçların Önemi: Öz Belirleme Kuramı ve Temel İlişki Türleri Temelinde Bir Derleme, Dicle Rojda Tasman, Melike Eğer Aydoğmuş, Nesne Dergisi 2022

gunesguman@gmail.com