Giriş

.

Uluslararası literatürde lise düzeyi farklı kavramlarla ifade edilmektedir. Çoğu kere eş anlamlı kullanılan İngilizce “secondary school” ile “high school” terimleri, ülkeden ülkeye değişen yapısal ve işlevsel farklılıklar göstermektedir. Secondary school, orta okulu da kapsayan ilköğretim ile yükseköğretim arasında köprü oluşturan daha geniş bir ortaöğretim evresini kapsarken; high school özellikle Kuzey Amerika’da ortaöğretimin son aşaması olup 9.–12. sınıfları içeren, öğrencileri üniversiteye veya mesleki yaşama hazırlamaya odaklanan bir yapıya sahiptir. Birleşik Krallık’ta secondary school 11–16 yaş aralığını kapsarken, ABD’de high school 14–18 yaş grubunda uygulanmaktadır. Bu iki kavram arasındaki fark yalnızca terminolojik değil; eğitim programı -müfredat, amaç ve yapı bakımından da belirgindir. Sonuç olarak secondary school, temel akademik altyapının oluşturulduğu dönem iken; high school daha uzmanlaşmış derslerin verildiği ve öğrencilerin kariyer yolunun şekillendiği aşamayı temsil etmektedir (Thomas Keith Independent School, 2025).

.

Türkiye’de son zamanlarda lise eğitiminin özellikle de süresine ilişkin tartışmalar gündemdedir. Milli Eğitim Bakanı Yusuf Tekin’inin açıklamalarına göre bazı bilim insanları, sivil toplum örgütleri ve iş dünyası temsilcilerinin görüşleri doğrultusunda lise süresinin kısaltılması önerilmektedir. Bu bağlamda “Lise eğitimi kaç yıl olmalı?”, “Lise zorunlu olmalı mı?” ve “Bu düzeyde neler, nasıl öğretilmeli?” soruları önem kazanmaktadır. Bu bağlamda bu yazıda lise ( genel lise- klasik lise, tarihsel olarak jimnazyum, ilkokul ve ortaokulun ardından gelen ve yükseköğretime geçiş sürecinin en kritik aşamasını oluşturan bir eğitim düzeyi olarak görülmektedir. Dolayısıyla yazıda mesleki ve teknik liseler[1] kapsam dışı tutulmuştur. Bu aşama, öğrencilerin yalnızca akademik bilgi edinmesini değil; aynı zamanda 21. yüzyıl becerilerini, sosyal-duygusal yeterlikleri ve mesleki yönelimlerini geliştirmelerini amaçlamaktadır.

.

Lise Eğitiminin Süresi

.

Lise eğitiminin süresi konu edilince, dünya genelinde farklılık gösterse de araştırmalar, süre ile öğrenme çıktıları arasında anlamlı ilişkiler bulunduğunu göstermektedir. Bu noktada aşağıdaki parametreler ışığında lise eğitimi süresinin tartışılması uygun görülmektedir.

.

Uluslararası Yaklaşımlar

.

OECD ülkelerinde lise süresi ağırlıklı olarak 4 yıl şeklinde yapılandırılmıştır (OECD, 2023).
Finlandiya, Kanada, ABD'nin büyük bölümü ve Güney Kore gibi ülkelerde lise eğitimi süresi 3–4 yıl arasında olmakla birlikte, bu ülkelerde ders yoğunluğu ve yıllık öğrenim saati yüksektir. Bu durum, kısa sürelere rağmen öğrenme derinliğini destekleyen bir yapı sunmaktadır.

.

Eğitim Bilimleri Açısından Değerlendirme

.

Eğitim araştırmalarına göre, gençlerin bilişsel gelişimi, mesleki yönelimi ve akademik olgunlaşması için en az 4 yıllık bir lise eğitimi gereklidir. Darling-Hammond (2020) ve UNESCO (2020), eleştirel düşünme, derin öğrenme ve problem çözme gibi becerilerin 3 yıllık sıkıştırılmış programlarda tam olarak gelişmediğini vurgulamaktadır.

.

Beş Yıllık Modellerin Etkisi

.

Bazı ülkelerde lise eğitimi 5 yıl olarak uygulanmaktadır. Almanya’nın bazı eyaletleri ve Japonya’daki belirli özel okul modelleri buna örnektir. UNESCO (2020), bu modellerin özellikle proje temelli öğrenme ve mesleki yönlendirme açısından avantaj sağladığını, yükseköğretime geçiş başarısının daha yüksek olduğunu raporlaştırmıştır.

.

Zaman Kullanımı ve Öğrenme Verimliliği

Sabia (2009), lise döneminde öğrencilerin zaman kullanımının ergenlik ve yetişkinlik gelişimini etkilediğini; düzenli akademik ve sosyal etkinliklere katılımın özellikle dezavantajlı öğrenciler için belirleyici olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca öğrenme verimliliğini artıran faktörlerin (ders odaklanma süresinin 20–40 dakika olması, daha geç okul başlangıç saati gibi) süreden bağımsız olarak başarıyı etkilediğini ortaya koymuştur (Wahlstrom, 2017).

.

Sonuç olarak “lise eğitimi kaç yıl olmalı? sorusuna bilimsel araştırmalar ve uluslararası karşılaştırmalar doğrultusunda:

.

• 3 yıl → Öğrencilerin bilişsel ve sosyal gelişimi için genellikle yetersiz (UNESCO, 2020).
• 4 yıl → OECD’de minimum standartdır ve yaygın ve etkilidir (OECD, 2023).
• 5 yıl → Mesleki yönelim, proje temelli öğrenme ve akademik derinleşme açısından en güçlü model (Darling-Hammond, 2020) dir.

.

Sonucun sonucu; lise eğitiminin en az 4 yıl, ideal olarak 4–5 yıl olması bilimsel açıdan en uygun modeldir.

.

Lise Eğitiminde Öğretilmesi Gerekenler

.

İlgili araştırmalar ve kavramsal çalışmalara göre lise eğitiminde öğretilmesi gerekenler aşağıdaki başlıklar altında özetlenebilir:

.

Temel Akademik Bilgiler

.

Matematik, fen bilimleri, sosyal bilimler ve anadil dersleri hâlen yükseköğretime ve iş yaşamına geçişte temel rol oynamaktadır. Tabii ki bu dersler ezberci değil, uygulama ve kavrayış temelli işlenmelidir (Darling-Hammond ve diğ., 2020).

.

21. Yüzyıl Becerileri

.

UNESCO (2020), lise düzeyinde öğrencilerin şu becerileri kazanması gerektiğini vurgulamaktadır:

• Eleştirel ve yaratıcı düşünme
• Problem çözme
• İletişim ve işbirliği
• Medya ve dijital okuryazarlık ve
• Yurttaşlık ve
• Sürdürülebilirlik bilinci

.

Dijital Okuryazarlık ve Yapay Zeka Farkındalığı

.

OECD (2021), lise eğitim programında- müfredatında aşağıdaki dijital yeterliklerin zorunlu olması gerektiğini belirtmektedir:

• Veri ve bilgi okuryazarlığı
• Dijital güvenlik
• Algoritmik düşünme ve
• Yapay zekanın etik ve toplumsal etkileri

.

Sosyal-Duygusal Öğrenme (SDÖ)

.

CASEL (2023), öğrencilerin şu becerileri edinmesinin lise döneminde kritik olduğunu belirtmektedir:

• Öz düzenleme
• Empati
• Sosyal farkındalık
• Dayanıklılık ve
• Sorumlu karar verme

.

Görülen o ki lise eğitimi, yalnızca bilgi aktaran değil; öğrencileri modern toplumun karmaşık yapısına hazırlayan, çok boyutlu, beceri temelli ve insan-merkezli bir öğrenme sürecine dönüşmelidir. Bu çerçeve, lise eğitiminde bütüncül bir yaklaşımın benimsemesi gerektiğini göstermektedir. Diğer bir deyişle lise eğitimi; bilişsel, duyuşsal, sosyal ve dijital yeterliklerin tümünü kapsayan bir modele dönüştürülmeldir.

.

Lise Eğitiminde Öğretilmesi gerekenlerin Nasıl Öğretilmesi Gerektiği

.

İlgili Araştırma ve çalışmalara göre lise eğitiminde öğrencilere kazandırılması gerekli konuların ve becerilerin nasıl öğretileceği meselesine aşağıdaki başlıklar altında yanıt verilebilir:

.

Aktif Öğrenme Yaklaşımları

.

Kaynaklara göre tartışma, proje, vaka analizi ve problem temelli öğrenme gibi yöntemler derin öğrenmeyi artırır (Darling-Hammond et al., 2020); bu yüzden kaçınılmazdır.

.

Gerçek Yaşamla Öğrenmeyi İlişkilendirme

.

Okul öğrenmesinin yaşamla bağ kurmasının, motivasyonu ve kalıcı öğrenmeyi artıracağı bulunmuştur (OECD, 2018); dolayısıyla öğretim ve öğrenimde bu yaklaşım asıl olmalıdır.

.

Disiplinlerarası Öğrenme

.

Araştırmlara göre fen–matematik, sosyal bilimler–edebiyat, teknoloji–sanat gibi alanların birleştirildiği öğrenme ortamları yaratıcılık ve uygulama becerilerini geliştirmektedir (UNESCO, 2020).

.

Ölçme ve Değerlendirmede Çeşitlilik

.

Lise eğitiminde öğrenci kazanımlarının değerlendirilmesinde aşağıdaki yaklaşımların duruma göre uygulanması önerilmektedir (Darling-Hammond ve diğ., 2017)

.

Sınav odaklı yaklaşımlar yerine:

• Portfolyolar,
• Performans görevleri,
• Öz-değerlendirme,
• Proje değerlendirmeleri

.

Öğrenci Merkezli ve Kişiselleştirilmiş Öğrenme

.

Dijital araçlar ve öğrenme analitiğinin, öğrencilerin ihtiyaçlarına göre uyarlanmış içerikler sunarak başarıyı artırdığı belirtilmektedir (OECD, 2021). Bu yüzden öğretmenlerin bu konularda yeterli olmaları gereklidir.

.

Destekleyici Okul İklimi

.

Psikolojik güvenlik sağlayan, kapsayıcı ve katılımcı bir okul iklimi başarıyı doğrudan etkilemektedr (CASEL, 2023). Bu yüzden okul yönetiminin böylesi bir iklim sağlaması önemlidir.

.

Görüleceği üzere lise eğitiminde öğrenme süreçlerinin çağdaş pedagojik anlayışlara göre yeniden tasarlanması gerekmektedir. Etkili bir lise eğitimi, öğrenciyi merkeze alan aktif öğrenme yöntemlerini benimsemeli; öğrenmeyi gerçek yaşamla ilişkilendirerek motivasyonu artırmalı; disiplinlerarası yaklaşımlarla yaratıcı ve bütünsel düşünmeyi desteklemelidir. Ayrıca, ölçme ve değerlendirme süreçleri yalnızca sınavlara değil, portfolyo, performans görevi ve öz-değerlendirme gibi çok yönlü araçlara dayanmalıdır. Dijital araçlarla kişiselleştirilmiş öğrenme fırsatları sunulmalı ve psikolojik güvenliğin sağlandığı destekleyici bir okul iklimi oluşturulmalıdır. Genel olarak lise eğitiminde kalite, neyin öğretildiği kadar nasıl öğretildiğine bağlıdır; bu nedenle öğrenciler pasif alıcı olmaktan çıkarılarak öğrenme sürecinin etkin öznesi hâline getirilmelidir.

.

Sonuç

.

Bu yazıdan aşağıdaki sonuçlara gidilebilir:

.

Bu yazı, lise eğitiminin niteliğinin, yalnızca süresiyle değil, içerik ve öğretim yöntemleriyle birlikte değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Araştırmalar, 3 yıllık modellerin yetersiz kaldığını, 4 yılın uluslararası standart olduğunu ve 5 yılın proje temelli öğrenme ile mesleki yönlendirme açısından en güçlü seçenek olduğunu göstermektedir. Bu nedenle lise eğitiminin ideal süresi 4–5 yıl olarak öne çıkmaktadır.

.

Lise eğitimi artık sadece akademik bilgi aktaran bir yapı olmamalı; öğrencilerin bilişsel, sosyal-duygusal, dijital ve yurttaşlık becerilerini bütüncül biçimde geliştiren bir model benimsemelidir. Öğretim süreçleri pasif, sınav odaklı anlayıştan çıkıp aktif öğrenme, tartışma, projeler, vaka analizleri ve disiplinlerarası yaklaşımla zenginleştirilmelidir. Ölçme-değerlendirme süreçlerinde portfolyo, performans görevleri ve öz değerlendirme gibi çok yönlü yöntemlere yer verilmelidir.

.

Dijital okuryazarlık, algoritmik düşünme ve yapay zekâ farkındalığı lise programlarının ayrılmaz unsurları hâline gelmiştir. Ayrıca kapsayıcı, güvenli ve destekleyici bir okul ikliminin akademik başarı kadar kritik olduğu belirtilmektedir.

.

Genel olarak metin, lise eğitiminin süresi kadar “ne öğretildiği” ve “nasıl öğretildiği”nin de belirleyici olduğunu; etkili bir lise eğitiminin aktif, dijital, disiplinlerarası ve öğrenci merkezli bir yapıya dönüşmesi gerektiğini ifade etmektedir.

.

Yararalanılan Kaynaklar

CASEL. (2023). What is SEL? Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning.

Darling-Hammond, L. (2020). The right to learn: A blueprint for creating schools that work. Jossey-Bass.

Darling-Hammond, L., Flook, L., Cook-Harvey, C., Barron, B., & Osher, D. (2017). Implications for educational practice of the science of learning and development. Applied Developmental Science, 21(2), 97–140.

High School Toolkit. (2025, October 31). What is the optimal study session length for high school students? YouTube.

OECD. (2018). The future of education and skills: Education 2030. OECD Publishing.

UNESCO. (2020). Education for Sustainable Development: A roadmap. UNESCO Publishing.

OECD. (2021). 21st-century skills and digital learning. OECD Publishing.

OECD. (2023). Education at a Glance 2023: OECD Indicators. OECD Publishing.

Sabia, J. J. (2009). The long-term effects of time use during high school on positive development. PMC.

Thomas Keith İndependent School (2025). High School VS Secondary School. https://thomaskeith.school/high-school-vs- secondary-school/

Wahlstrom, K. L. (2017). Is 8:30 a.m. still too early to start school? A 10:00 school start time improves sleep and grades. PMC.

[1] Mesleki ve teknik liselerle ilgili “Mesleki ve Teknik Eğitim: Niçin, ne ile, nasıl ve ne oldu?” başlıklı yazıma şu linkten ulaşılabilir: https://www.nirvanasosyal.com/h-2193-mesleki-ve-teknik...

Şenol Ağbaba - 10 Aralık 2025 09:58

Emeğinize sağlık hocam