Martin Luther’i çoğunlukla İncil’i Almanca’ya çevirerek kutsal kitabı halkın diline indiren, endüljans ticaretine karşı çıkıp “cenneti satın aldım, kimseyi almıyorum” diye meydan okuyan ve bütün bu itirazlarıyla Avrupa’nın dinî düzeninde büyük bir kırılma yaratan; böylece Protestanlığın kurucusu olan reformcu olarak hatırlıyoruz

Eğitim Hukuku ve Eğitim Hakkı kitaplarını yazdığım sırada “herkes için eğitim”, “devletin eğitim yükümlülüğü”, “eğitimde fırsat eşitliği” gibi kavramların erken izlerini araştırırken Mihai Androne’nin, Martin Luther: Reformasyonun Babası ve Eğitim Reformcusu başlıklı kitabıyla karşılaştım. Kitabı incelediğimde Luther’in reformcu görüşlerinin eğitim hakkının gelişimi konusunda da büyük etkisini fark ettim. Önce bir ekip olarak kitabı Türkçeye kazandırmak istedik. Uzman ve hevesli bir ekiple yola çıktık ancak başvurduğumuz yayıncı ekonomik gerekçeler öne sürerek bizim kadar hevesli olmayınca çeviri işi kaldı. Ben de aradan birkaç yıl geçtikten sonra kitabın özetini paylaşmak istedim.

Yazıdaki odak noktam Luther’in dinî fikirlerinden çok, okulların yaygınlaşmasına yaptığı katkı, kız ve kadınların eğitimine bakışı, eğitimin amaç ve içeriği, kullandığı yöntem, anadilinde eğitimin yaygınlaşması, eğitimin kitleselleşmesi, öğretmenlik mesleğine verdiği değer ve devlete yüklediği sorumluluklar olacak. Bütün bunları da Luther’in teolojisinden kopuk değil, tam tersine onun içinden doğmuş bir eğitim tasavvurunun parçaları olarak ele almaya çalışacağım.

Luther, Hıristiyan eğitimini “umudun önkoşulu” sayarak İncil’i en yüksek ve yanılmaz otorite (Sola Scriptura) ilan ediyor. Kurtuluşun yalnızca imanla (Sola fide) ve yalnızca Tanrı’nın lütfuyla (Sola gratia), yalnızca Mesih aracılığıyla (Solus Christus) gerçekleştiğini vurguluyor; insan yaşamının amacı da yalnızca Tanrı’nın yüceliğidir (Soli Deo Gloria). Bu çerçeve hem inancı hem eğitimi doğrudan İncil’e dayandırıyor.

Luther’e göre, eğer insan yalnızca imanla (sola fide), yalnızca lütufla (sola gratia) ve yalnızca İncil aracılığıyla (sola Scriptura) kurtulabiliyorsa, bu, her inananın İncil’le doğrudan ilişki kurmasını gerektirir. İncil rahiplerin, eğitimli küçük bir zümrenin elinde tutulamaz; herkesin okuyup anlayabileceği bir metin olmalıdır. Bu da doğrudan okuryazarlık, dil öğretimi ve okul talebi gerektirir. Luther’in meşhur “Tanrı’nın huzurunda yaşamak” fikri, günlük hayatın her alanını Tanrı’nın önünde hesap verme sorumluluğuyla düşündüğü için, eğitim de sıradan bir “dünyevî teknik alan” olmaktan çıkar, ruhsal anlamda zorunlu bir faaliyet hâline gelir. Bu yüzden Kitapta, Reformasyonun yalnızca bir “kilise içi reform” değil, aynı zamanda bir “eğitim reformu” olduğu sık sık vurgulanıyor. Luther’in teolojik programı, doğrudan bir eğitim programına evrilmiştir; çünkü İncil’e aracısız erişim hedefi okuryazarlık, okul ve program düzenini zorunlu hale getirmektedir.

Okulların Yaygınlaşması ve Kitleselleşme

Luther’in yaşadığı dönemde Almanya’daki tablo iç açıcı değildir. Kitapta, Luther’in 1527’de okulları ziyaret ettiğinde “her yerde hâkim olan yoğun cehalet, ilgisizlik ve ahlaki çürümeden” derinden sarsıldığı aktarılıyor. Luther bu çöküşü, sadece dinî bir yozlaşmanın değil, aynı zamanda eğitimin ihmalinin yarattığı toplumsal güvenliğe yönelik bir kırılganlık olarak görüyordu. Luther, çağının kriz diline yaslanarak, eğitimin ihmalinin toplumu “dağınık ve vahşi” hâle getireceğini söyler; bu yüzden okulların yaygınlaşmasını zorunlu görür. Luther’e göre eğitim ihmal edildiğinde yalnızca birey değil, bütün toplum zayıflar; bu yüzden Reformasyon, onun zihninde hem iç düzeni hem de dış güvenliği güçlendiren “her şeyi kapsayan bir reform” niteliği taşımaktadır.

Reformasyonun klasik anlatısında merkezde kilise vardır. Luther’in zihninde olan ise kilise ve okulun birlikte hareket etmesidir. Luther, kilisenin yalnızca vaazla ayakta kalamayacağını, gençliğin uygun bir eğitimle yetiştirilmemesi hâlinde ne dinî reformun ne de toplumsal düzenin sürdürülebilir olacağını düşünür. Bu yüzden gençliği “Kilisenin fidanlığı” olarak nitelendirir.

Bu açıdan bakıldığında Luther’in eğitim hakkına katkısı çok nettir. Eğitim, bireyin isteğine veya ailelerin keyfine bırakılmış rastgele bir imkân değil, Tanrı’nın önünde bir yükümlülüktür. Çocuklar, anne babalarının mülkü değil, Tanrı’nın emanetidir; bu yüzden eğitilmeleri, onların “hakları” olduğu kadar, yetişkinlerin de ilahi bir ödevidir. Çocuklarını eğitmeyen ebeveynler Tanrı önünde ağır bir sorumluluk altındadır.

Bu bireysel sorumluluk anlayışı, çok geçmeden kamusal bir sorumluluk tartışmasına dönüşmektedir. Luther, “Almanya’daki Bütün Şehirlerin Meclis Üyelerine Çağrı” adlı eserinde, şehir yöneticilerini Hıristiyan okullar kurmaya ve bunları sürdürmeye davet eder. Eğitimi, yalnızca bireylerin ve ailelerin değil, doğrudan kent konseylerinin ve yöneticilerin görevi olarak tanımlar. Okullar kurulmalı, öğretmenler atanmalı, mali yük paylaşılmalı ve özellikle yoksul çocukların eğitim alabilmesi sağlanmalıdır.

Bu noktada Luther’in teolojik dili ile modern eğitim hukuku dilindeki “devletin pozitif yükümlülükleri” arasında ilginç bir paralellik görünür. Bugün ‘devlet, ilköğretimi parasız ve zorunlu kılmakla yükümlüdür’ derken seküler bir dille konuşuyoruz; Luther ise aynı zorunluluğu Tanrı’ya itaat bağlamında temellendirmiştir. Sonuç ortaktır: Eğitim, kamusal otoritenin üstlenmek zorunda olduğu bir alandır.

Kız ve Kadınların Eğitimi

Kitap, Reformasyonun manastır kurumunu zayıflattığını ve kapatılan manastırların yerine yeni okulların kurulması gerektiğini anlatıyor. Bu dönüşümün önemli bir boyutu kız çocuklarının ve kadınların eğitimidir. Luther, eski manastırların kızlar için sağladığı sınırlı eğitimin ortadan kalkmasıyla oluşacak boşluğun, yeni kız okulları kurularak doldurulmasını savunur. Bu okullarda okuma-yazma ile birlikte din, dil, müzik, matematik, edebiyat ve tarih gibi derslerin verilmesini ister.

Bununla birlikte Luther’in kız ve erkek çocuklara aynı eğitimi, aynı yoğunlukta ve aynı süreyle vermediği de açıktır. Kitaba göre Luther, erkek çocukların günde iki saat okula gitmesini, kalan zamanda zanaat öğrenmesini veya eve yardım etmesini; kızların ise günde bir saat okula gitmesini, geri kalan süreyi ev içi işlerle geçirmesini önerir.

Bu, cinsiyet rollerini geleneksel biçimde yeniden üreten bir modeldir. Ancak yine de kız çocuklarının okullaşmasını meşru ve gerekli görmesi, döneminin koşulları düşünüldüğünde dikkat çekici bir adımdır.

Daha önemlisi, Luther kızların öğrenme kapasitesini küçümsemez; tam tersine, yeni okullardan yetişen bir kadının, eski üniversitelerden geçmiş birçok erkekten daha donanımlı olabileceğini ileri sürer. Almanca İncil ve Almanca vaazlar sayesinde “kadınların ve çocukların bile”, papalık ve üniversitelere kıyasla Tanrı ve Mesih hakkında çok daha fazla bilgiye ulaşabildiğini belirtir.

Kız çocuklarına ve kadınlara böyle bir kapı açılması, eğitim hakkı tartışmalarında bugün “eşit erişim” diye adlandırdığımız ilkenin erken ama sınırlı bir versiyonudur.

Eğitimin İçeriği, Yöntemi ve Anadil Boyutu

Luther’in eğitim anlayışı yalnızca kimin eğitime erişmesi gerektiğiyle ilgili değil, aynı zamanda bu eğitimin ne amaçla ve hangi içerikle verilmesi gerektiğiyle de ilgilidir. Luther’e göre eğitimin nihai amacı “insan doğasının ıslahı”dır. Bu ıslah, Aristoteles’in iddia ettiği gibi, dışsal eylemlerin tekrarıyla (iyi işler insanı iyi yapmaz) değil, içsel bir dönüşüm ve imanın kalpte yenilenmesiyle mümkündür.

Eğitim, Luther’e göre, insanı yalnızca daha bilgili yapmak için değil, daha dindar, daha ahlaklı ve daha sorumlu bir varlık hâline getirmek için vardır. Gençler hem “iyi Hıristiyanlar” hem de aile ve toplum içinde görevlerini bilinçle yerine getiren bireyler olarak yetişmelidir.

Bu amaçla eğitimin merkezine İncil bilgisi, temel ahlak ilkeleri ve Tanrı’nın Sözü’nün anlaşılması yerleştirilir. Ama bunun yanında, yabancı diller (özellikle İbranice, Yunanca, Latince), tarih, matematik, müzik, edebiyat gibi alanlar da programda yer alır; yetenekli öğrencilerin daha uzun süreli eğitime yönlendirilmesi ve öğretmenlik, vaizlik gibi görevler için yetiştirilmesi teşvik edilir.

İçerik boyutunun tamamlayıcısı yöntem boyutudur. Luther’in İncil tasavvuru, “konuşulan Söz” ve “yazılı Söz” ikiliği üzerinden kuruludur. Bu ikili yapı, bir yandan vaazı ve sözlü anlatımı, diğer yandan okuma ve metin çözümlemesini pedagojik yöntemin merkezine yerleştirir.

İman işitmekten doğar (Fides ex auditu) ilkesi, kulakları “Hıristiyan insanın asli organı” hâline getirir ; çünkü Luther’e göre insan iyi işlerle değil imanla aklanır ve bu iman, Tanrı’nın sözünü işitmekle oluşur. Kitlesel eğitim hedefinin bir gereği olarak, Luther bu ilkeyi tekrarlama ve ezberleme yoluyla desteklemiştir. Öğrenilen bilginin kalıcı olması ve anlaşılmayanın tekrarla aydınlanması için, Kateşizm gibi temel metinlerin “değişmeyen bir biçimde” sunulması ve yıldan yıla ezberlenmesi, bilginin yaygınlaştırılması ve korunması açısından hayati önemdedir.

Bu çerçevede Luther hem öğretmenin hem ebeveynin çocuğa “onun diliyle” konuşması gerektiğini savunur. Tanrı insanı eğitmek için insan olduysa, öğretmen de çocukları eğitmek için onlara yaklaşmalı, onların seviyesine inmelidir.

Dinî eğitimin zorbalıkla değil, ikna ile; şiddetle değil, sabırla; nefretle değil, ıslah etme niyetiyle yürütülmesi gerektiğini söyler. Disiplin vazgeçilmezdir ama tiranlık değildir; aşırı sertlik de aşırı gevşeklik de çocuğu yoldan çıkarır. Bu, bugün “disiplin ve sevgi dengesi” diye ifade edeceğimiz pedagojik ilkenin erken bir formülasyonu sayılabilir.

Tanrı’nın Sözü ancak halkın kendi dilinde duyduğunda ve okuduğunda “herkes için erişilebilir” olur. Almanca çeviri ve Almanca vaazlar, yalnızca din adamlarının değil, sıradan insanların da hatta kadın ve çocukların da İncil’le doğrudan temas kurmasını sağlar. Kutsal metinlerin anadilinde yazılması ve anlatılması iki sonuç doğurur:

• Bilgi, ruhban sınıfının tekeline ait olmaktan çıkar; bu, eğitimin demokratikleşmesidir.

• Okuryazarlık ve okuma alışkanlığı güçlenir; bu da eğitimin kitleselleşmesinin ön koşuludur.

Luther, klasik dilleri (Yunanca, Latince, İbranice) de reddetmez; aksine “diller, Ruh’un kılıcının kınıdır” der ve dillerin ihmalini İncil’in geleceğini tehlikeye atmak olarak görür. Ancak bu diller anadilin rakibi değil, onu güçlendiren araçlardır. Yani Luther’de anadil hem iman eğitiminin hem de kamusal eğitimin taşıyıcısıdır.

Öğretmenlik Mesleği ve Devlet Sorumluluğu

Öğretmenlik mesleği, Luther’in eğitim düşüncesinde özel bir yere sahiptir. Luther, eğer vaizlik görevinden ayrılmak zorunda kalsa yalnızca öğretmenlik yapmak istediğini söyler; vaizlikten sonra yeryüzündeki en yararlı işin okul öğretmenliği olduğunu belirtir.

Luther için öğretmen, Tanrı’nın çağrısıyla topluma hizmet eden kişidir. Bu yüzden iyi ve sadık bir öğretmenden daha değerli bir hazine yoktur.

Reform sonrasında öğretmenin konumu da değişir: Artık küçük bir okulun mutlak efendisi değil, ayrıntılı biçimde düzenlenmiş bir kamu kurumunda çalışan bir kamu görevlisidir. Bu, modern anlamda öğretmenin statüsü ve haklarını konuşabileceğimiz kurumsal zemini hazırlar.

Luther’in ünlü “Tanrı sana hizmet edesin diye bir görev verdi” ifadesi, bu mesleğe hem yüksek bir etik değer yükler hem de onu diğer kamu görevleriyle aynı düzleme yerleştirir: Mesleğin gereklerini yerine getirmek, komşuya ve Tanrı’ya hizmettir.

Son olarak, Luther’in devlete yüklediği eğitim sorumluluğu, kitabın belki de çağdaş eğitim hakkı tartışmaları açısından en çarpıcı kısmını oluşturuyor. Manastırların kapatılmasıyla boşalan mali kaynakların okul sistemine aktarılması gerektiğini savunması, yoksul çocukların eğitimini özellikle vurgulaması, ebeveynlerin ihmali karşısında sivil otoritenin devreye girmesini istemesi, bugün “kamusal eğitim yükümlülüğü” dediğimiz kavramların teolojik öncülleri olarak okunabilir.

Luther için iyi düzenlenmiş okul, yalnızca bireysel bir fırsat değil, bir toplumun ruhsal ve ahlaki geleceğinin sigortasıdır. Okullar güçlenirse kilise güvendedir; kilise güvendedir çünkü Tanrı, gençliği eğitim yoluyla kendi Sözü’ne bağlar.

Kitap, Luther’i yalnızca “Reformasyonun babası” olarak değil, aynı zamanda eğitimsel reformun erken bir mimarı olarak konumlandırmaktadır. Kitaba göre, Luther’in teolojik ilkeleri, kaçınılmaz biçimde bir eğitim hakkı anlayışına dönüşmüştür:

• Herkes Kutsal Kitap’ı okuyabilmelidir; bunun doğal sonucu, okuryazarlığın ve okulun herkes için olmasıdır.

• Gençlik kilisenin fidanlığıdır; bu nedenle kızlar ve erkekler eğitime erişimden mahrum bırakılamaz.

• Ebeveynler ve yöneticiler Tanrı’ya karşı sorumludur; eğitim hem ailelerin hem de devletin ortak görevidir.

• Öğretmen Tanrı’nın çağrısıyla görev yapan bir hizmetkârdır; bu nedenle öğretmenlik saygı gören ve korunması gereken bir meslektir.

Bu anlayış, modern ‘kamusal eğitim’ ve ‘öğretmenin kamu görevi’ fikirlerinin erken bir teolojik öncülünü oluşturmuştur.

Bugün eğitim hakkını anayasa hükümleri, uluslararası sözleşmeler ve kamu politikaları üzerinden tartışıyoruz; Luther aynı meseleyi Tanrı, vicdan ve kutsal metinler diliyle konuşuyordu. Fakat Androne’nin Martin Luther: Reformasyonun Babası ve Eğitim Reformcusu kitabına yakından bakıldığında, okulların yaygınlaşması gerektiğini, kızların eğitime erişmesinin zorunlu olduğunu, öğretmenin kamusal bir görev taşıdığını ve devletin eğitimden kaçınamayacağını söyleyen bir Luther görülüyor. Bu nedenle Luther, yalnızca Reformasyonun babası değil; aynı zamanda modern eğitim sistemlerinin kurucu değerlerini şekillendiren erken bir eğitim reformcusudur. Teolojik ilkeleri, kaçınılmaz biçimde bir eğitim hakkı anlayışına dönüşmüş; bu dönüşüm bugün hâlâ eğitimin kamusal niteliğini tartışırken elimizi güçlendiren tarihsel bir miras bırakmıştır.

Yorumlar (0)