Problemli Akıllı Telefon Kullanımı Beynimizi Nasıl Etkiler?

.

Psk. Aşkın KOÇ^a, Prof. Dr. Gülbahar BAŞTUĞ^b

.

^a Psikolog, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Psikolojisi Yüksek Lisans Programı

b Klinik psikolog, Ankara Üniversitesi Sağlık Hizmetleri MYO

.

Akademik çalışmalar akıllı telefon kullanımının giderek yaygınlaştığını belirtmektedir (Candussi ve ark., 2023; Salpynov ve ark., 2024). Bu bizim için şaşırtıcı bir sonuç değildir. Hemen hemen hepimiz teknoloji ve akıllı telefon kullanımının giderek yaygınlaştığı kanısındayız. Ancak resmi rakamlar akıllı telefon kullanımının ne kadar yaygınlaştığına yönelik somut fikir edinmemizi sağlayacaktır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) hanelerde akıllı telefon bulundurma oranının %99,7 olduğunu belirtmektedir. 2024 yılında çocukların akıllı telefon kullanım oranı %76,1 düzeyine ulaşmış durumdadır. Bu durumun çarpıcı yanı kendine ait bir bilişim teknolojisi ürününe sahip çocukların oranının %63,8 düzeyine ulaşmış olmasıdır. Düzenli olarak dijital oyun oynayan çocukların oranı %40,1 düzeyindedir. Öte yandan yetişkinlere yönelik veriler de teknolojik cihazların kullanımının yaygınlığını ortaya koyuyor. İnternet kullanan bireylerin oranı %88,8 düzeyindedir (TÜİK, 2024). Bu yazının dikkat odağı teknoloji kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte bireylerin tamamının ya da büyük bir çoğunluğunun zihinsel sağlığının tehlikede olduğu değil, problemli akıllı telefon kullanımının beynimize yönelik olumsuz etkileridir.

.

Problemli akıllı telefon kullanımı sadece akıllı telefon kullanım süresi üzerinden tanımlanan bir kavram değildir (Kuss ve ark., 2018). Problemli akıllı telefon kullanımı bireylerin akıllı telefon kullanımını denetleyememesi, bunun sonucunda akıllı telefon kullanımının olumsuz etkilerine maruz kalması olarak tanımlanmaktadır. Bu olumsuz etkilere aile ya da arkadaşlarla çatışma, trafikte telefon kullanma, işlevsel olmayan ilişkiler kurma, bağımlılık hissi ve kontrol kaybı vb. gibi sorunlar örnek olarak gösterilebilir (Billieux, 2012). Problemli akıllı telefon kullanımı sadece zaman israfına neden olmamaktadır. Problemli akıllı telefon kullanan bireyler bu durumun sonucunda problemli akıllı telefon kullanımının beyne yönelik birtakım olumsuz etkilerine de maruz kalmaktadır.

.

Lin ve arkadaşları (2022) tarafından yapılan bir çalışmada problemli akıllı telefon kullanımına sahip bireylerin beyin hacminde bir azalma olduğu tespit edilmiştir. Bu azalmanın yetişkinlere nazaran ergenlerde daha belirgin şekilde görüldüğü belirtilmektedir. Dürtüsellik ve beyin hacmindeki azalma arasında pozitif bir ilişkinin bulunması bu durumun bireylerde dürtüselliğe yol açabileceğini düşündürmektedir. Lee ve arkadaşları (2019) tarafından yapılan bir çalışmada ödül ve ceza ile ilişkili durumların değerlendirilmesinden sorumlu olan orbitofrontal kortekste gri madde hacminde bir azalma tespit edilmiştir. Araştırmacılar bu bulgular doğrultusunda bireylerin kısa vadeli ödüllere ulaşmak için tekrarlayan davranışlar sergileyebileceğini, bu durumun problemli akıllı telefon kullanımına sebep olabileceğini belirtmektedir. Akıllı telefon ile keyifli vakit geçiren her birey bu önermenin mantıklı olabileceğini öne sürebilir. Öyle ki özellikle sosyal medyada mizah dolu videoların ve beğeni kültürünün yaygınlaşması, bireylerin bu videoları birbirleriyle paylaşarak ve birbirlerinin gönderilerini beğenerek ya da kendi gönderilerinin beğenilmesine tanıklık ederek keyifli vakit geçirmesi beynimiz açısından ödül elde etmenin bir yöntemi olarak yorumlanabilir. Yani ne kadar mizah içerikli video, o kadar ödül demek! Buna ek olarak ne kadar beğeni, o kadar ödül demek! Bu yazının şimdiye kadar olan kısmında öğrendiğimiz iki şey var: Problemli akıllı telefon kullanımı dürtüselliğimizi tetiklemekte ve ödülle ilişkili davranışlara daha fazla yönelmemizi sağlamakta. Peki bu kadar mı? Tabii ki değil. Henüz prefrontal korteksin bu durumdan nasıl etkilendiğinden yeterince söz etmedik. Konuyla ilgili yapılan çalışmalarda prefrontal korteksin akıllı telefon kullanımında aktif bir şekilde rol oynadığı belirtilmekte (Gabriel ve ark., 2002; Morecraft ve Yeterian, 2002). Clairis ve Pessiglione (2022) tarafından yapılan bir çalışmada beynimizin yaşanan olayları ve durumları değerlendirme sürecinde rol alan ventromedial prefrontal korteksin ödülün değerinin artması ile daha fazla aktive olduğu, maliyet gerektiren görevlerde ise daha az aktive olduğu belirtilmektedir. Bahsedildiği üzere akıllı telefonlar adeta bir ödül yuvasına dönüşmüş durumda. Bu senaryoda şu düşünülebilir: Ne güzel işte telefon kullanarak ventromedial prefrontal korteksimizin daha fazla çalışmasını sağlıyoruz. Bu şekilde düşünüldüğünde mantıklı görünse de beynimizin her bölgesinin aşırı bir şekilde ve sürekli olarak aktive olması aslında beynimiz için sağlıklı bir durum değildir. Bağımlılıklar alanında yapılan çalışmalar bunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bağımlılık döngüsü adı verilen beynin bir maddeye bağımlı olma süreci şu şekilde tanımlanmaktadır: İntoksikasyon adı verilen süreçte beynin ödül sistemi aşırı çalışmakta, negatif duygulanım adı verilen süreçte ödül duyarlılığında azalma meydana gelmekte ve stres sistemleri devreye girmekte, aşerme adı verilen süreçte ise frontal lob işlevlerinde bozulmalar meydana gelmektedir (U.S. Department of Health & Human Services, 2016). Sonuç olarak bireyler sağlıklı bir şekilde çalışmayan ödül sistemi ve yoğun stres ve yoksunluk belirtileri ile yüzleşmektedir. Problemli akıllı telefon kullanımında ödülle ilişkili beyin bölgelerinde anormallikler olduğundan söz etmiştik. Bu anormallikler prefrontal korteks işlevlerini bozmaktadır. Sonuç olarak bireyler karar verme yetisinin zarar görmesi, dikkatin ve muhakemenin (yargılama) bozulması, anlık ödül beklentisi, hayali deneyimler oluşturma, intihar düşünceleri, düşünce problemleri, bilişsel karışıklık, sosyal durumları anlamlandırma ve çözümlemede problemler yaşanması gibi birçok sorunla yüzleşmektedir (Busch ve McCarty, 2021). Bu sorunların gündelik hayatımıza yansımalarından bu yazıda söz etmeyeceğiz. Bu yazıda giderek daha yaygın hale gelen problemli akıllı telefon kullanımının beynimize yönelik olumsuz etkilerinden kısaca bahsettik. Temel amacımız problemli akıllı telefon kullanımına yönelik farkındalık yaratmaktı. Umarım bu yazı siz değerli okurlarda problemli akıllı telefon kullanımı hakkında bir farkındalık yaratmayı başarmıştır.

.

Kaynakça

Billieux, J. (2012). Problematic use of the mobile phone: A literature review and a pathways model. Current Psychiatry Reviews, 8(4), 299-307. https://doi.org/10.2174/157340012803520522

Busch, P. A., & McCarthy, S. (2021). Antecedents and consequences of problematic smartphone use: A systematic literature review of an emerging research area. Computers in Human Behavior, 114, Article 106414. https://doi.org/10.1016/j.chb.2020.106414

Candussi, C. J., Kabir, R., & Sivasubramanian, M. (2023). Problematic smartphone usage, prevalence and patterns among university students: A systematic review. Journal of Affective Disorders Reports, 14, 100643. https://doi.org/10.1016/j.jadr.2023.100643

Clairis, N., & Pessiglione, M. (2022). Value, confidence, deliberation: a functional partition of the medial prefrontal cortex demonstrated across rating and choice tasks. Journal of Neuroscience, 42(28), 5580-5592. https://doi.org/10.1523/JNEUROSCI.1795-21.2022

Gabriel, M., Burhans, L., Talk, A., & Scalf, P. (2002). Cingulate cortex. Encyclopedia of the Human Brain, 1, 775-791.

Kuss, D. J., Harkin, L., Kanjo, E., & Billieux, J. (2018). Problematic smartphone use: Investigating contemporary experiences using a convergent design. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(1), 142. https://doi.org/10.3390/ijerph15010142

Lee, D., Namkoong, K., Lee, J., Lee, B. O., & Jung, Y. C. (2019). Lateral orbitofrontal gray matter abnormalities in subjects with problematic smartphone use. Journal of Behavioral Addictions, 8(3), 404-411. https://doi.org/10.1556/2006.8.2019.50

Lin, H. M., Chang, Y. T., Chen, M. H., Liu, S. T., Chen, B. S., Li, L., Lee, C. Y., Sue, Y. R., Sung, T. M., Sun, C. K., & Yeh, P. Y. (2022). Structural and functional neural correlates in individuals with excessive smartphone use: a systematic review and meta-analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(23), 16277. https://doi.org/10.3390/ijerph192316277

Morecraft, R. J., & Yeterian, E. H. (2002). Prefrontal cortex. Encyclopedia of the Human Brain, 4, 11-26.

Rolls, E. T. (2004). The functions of the orbitofrontal cortex.Brain and Cognition,55(1), 11-29. https://doi.org/10.1016/S0278-2626(03)00277-X

Salpynov, Z., Kosherova, Z., Sarría-Santamera, A., Nurkatov, Y., Gusmanov, A., & Semenova, Y. (2024). The worldwide prevalence of internet addiction among medical students: A systematic review and Meta-Analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 21(9), 1146. https://doi.org/10.3390/ijerph21091146

Türkiye İstatistik Kurumu. (2024). Hanehalkı bilişim teknolojileri (BT) kullanım araştırmaları (Yayın no. 53492). https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Hanehalki-Bilisim-Teknolojileri-(BT)-Kullanim-Arastirmasi-2024-53492

U.S. Department of Health & Human Services. (2016). Facing Addiction in America: The Surgeon General’s Report on Alcohol, Drugs, and Health. https://www.hhs.gov/surgeongeneral/reports-and-publications/addiction-and-substance-misuse/index.html

Yorumlar (0)