ÜNİVERSİTE ÖZERKLİĞİNİN GEREKLERİ: HESAP VEREBİLİRLİK

Prof. Dr. Ali Rıza ERDEM

Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

Üniversite özerkliği “hesap verebilirliği” gerektirmektedir. Hesap sorma ve hesap verme artık günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçası hâline gelmiştir. Hesap verme de hesap sorma gibi kamusal hayatın vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Hesap verebilirliğin kökleri, 1085 yılında Britanya Kralının hakimiyeti altındaki tüm mülk sahiplerinin mülklerinin “domesday” adı verilen defterlerde kayıt altına alınması olayına dayanmaktadır. 1980 yılına kadar sadece mali açıdan ele alınan hesap verebilirlik günümüzde hesap veren ile hesap soran arasındaki karşılık ilişki ve etkileşim olarak değerlendirilmektedir. Hesap verebilirlikle ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. McCandles ve Wright’a (1993) göre hesap verebilirlik “kamuyu önemli ölçüde etkileyen sorumlulukların yerine getirilmesiyle ilgili olarak kamusal alandaki cevap verme yükümlülüğü”dür. Polat’a (2003) göre hesap verebilirlik “her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanların sorumlu ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorunda olması”dır. Bovens’a (2005) göre hesap verebilirlik “sosyal bir ilişkide bir aktörün davranışıyla ilgili bir başkasına açıklama ve gerekçelendirme yükümlülüğü hissetmesi”dir. Burke vd.’ne (2007) göre hesap verebilirlik “bireylerin yaptıklarından dolayı hukuksal, yönetsel, idari ve politik olarak sorumlu tutulması”dır. Hesap verebilirlikle ilgili tanımlamalarda dışsallık ve karşılıklılık vurgulanmaktadır. Hesap verebilirliğin içeriğinde sorgulanma olasılığı bulunmaktadır. Bovens’a (2005) göre hesap verebilirliğin öğeleri “karar veren ve eylemde bulunan aktörün, yerine getirdiği faaliyetlerle ilgili olarak ilgili çevreye veya makama düzenli olarak açıklama yapmakla yükümlü olması”, “hesap soranın, hesap verecek olanların yerine getirdiği davranışların ve verdiği bilgilerin meşruluğunu sorgulayabilmesi” ve “kötü performans için yaptırım, iyi performans için ödüllendirme uygulanabilmesi”dir. Hesap verebilirliğin temelinde, asil-vekil teorisi yatmaktadır. Vekillerin, asıllar adına yerine getirmiş oldukları görevlerden ötürü, asıllara karşı hesap vermeyi sağlayacak kontrol mekanizmalarının oluşturulması tüm kötü yönetim uygulamalarının önüne geçilmesi açısından vazgeçilmez bir gerekliliktir (Gül, 2008; Yılmaz ve Biricikoğlu, 2011; Usta ve Akıncı, 2016; Şamdan, 2017; Erdem ve Güneş, 2021).

Üniversitenin hesap verebilirliği, öncelikle kullandığı mali kaynaklarla ilgilidir. Üniversitenin finansmanını sağlayan devlet bütçesi büyük oranda kamu tarafından doğrudan ve dolaylı vergilerle oluşturulmaktadır. Toplumdaki bireylerin doğrudan ve dolaylı olarak verdiği vergilerle katkıda bulunduğu devlet bütçesinden pay alan üniversitenin aldığı payı nereye, ne miktarda ve şekilde harcadığının hesabını vermesini kamuoyu istemektedir. Üniversitenin hesap verebilirliği sadece mali kaynaklarla sınırlı olmayıp akademik ve yönetsel etkinlikleri de kapsamaktadır.

Üniversitelerin finansmanının üstlenen toplum “sivil toplum örgütleri” ve “sosyal medya”nın oluşturduğu kamuoyu aracılığıyla hesap sorarak denetim görevini üstlenmektedir. Toplumdaki bireyler ya bireysel olarak ya mensubu olduğu sivil toplum örgütü ya da sosyal medya aracılığıyla başta doğrudan ve dolaylı olarak katkıda bulunduğu kamu bütçesinden aldığı finansmanın nereye harcandığı olmak üzere üniversitenin gerçekleştirdiği etkinliklerin kendisine ve topluma katkısı hakkında hesap verilmesini beklemekte ve istemektedir. Erdem’e (2006) göre artık üniversiteler kendine finansman sağlayan toplumun tüm kesimlerine karşı hesap verme sorumluluğunu hissetmektedir.

Kaynaklar

Bovens, M. A. P. (2005) Public accountability. Editors: E. Ferlie, L. E. Lynn ve C. Pollitt. In The Oxford

handbook of public management (pp. 182-208), Oxford: Oxford University Press.

Burke, C. S., Sims, D. E., Lazzara, E. H. ve Salas, E. (2007). Trust in leadership: A multi-level review and

integration. The Leadership Quarterly, 18(6), 606–632.

Erdem, A.R. (2006) Dünyadaki yükseköğretimin değişimi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, 15, 299–314

Erdem, A. R. ve Güneş, H. (2021). Küreselleşmenin yansımaları. Ankara: Vizetek Yayıncılık.

Gül, S. K. (2008). Kamu yönetiminde ve güvenlik hizmetlerinde hesap verebilirlik. Polis Bilimleri Dergisi,

10(4), 71-94.

McCandless, H. ve Wright, D. (1993). Enhancing public accountability. The Journal of Public Sector

Management, 24(2), 110-118.

Polat, N. (2003). Saydamlık, hesap verme sorumluluğu ve denetimin etkinliği, Sayıştay Dergisi, 49, 65-

80.

Şamdan, Y. (2017). Türk kamu yönetiminde şeffaflık ve hesap verebilirlik bağlamında kamu denetçiliği

kurumu: Karaman ilinde bir araştırma [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karaman.

Usta, S. ve Akıncı, A. (2016). Kamu yönetiminde hesap verebilirlik mekanizması olarak Ombudsmanlık

Kurumu: Almanya örneği. Journal of Human Sciences, 13(2), 2735-2749. https://doi.org/10.14687/jhs.v13i2.3836.

Yılmaz, B. ve Biricikoğlu, H. (2011). Kamu yönetiminde hesap verebilirlik ve etik. İş Ahlakı Dergisi, 4(7),

19-45.