Kişilik psikolojisi, insanların davranışlarını, eğilimlerini ve kişisel özelliklerini anlamaya yönelik uzun bir araştırma geleneğine sahiptir. Bu araştırmaların en çok kabul gören bulgularından biri, insan kişiliğinin beş temel boyut altında açıklanabileceği görüşüdür. “Beş Faktör Modeli” olarak bilinen bu yaklaşım, 20. yüzyılın ortalarından itibaren sistematik bir şekilde geliştirilmiş ve Costa ile McCrae’nin çalışmalarıyla geniş çapta kabul görmüştür. Model; Dışadönüklük, Uyumluluk, Sorumluluk, Nörotisizm ve Deneyime Açıklık olmak üzere beş temel kişilik boyutundan oluşmaktadır (McCrae & John, 1992).
Beş Faktör Modelinin Gelişim Süreci
Modelin temelini, kişilik özelliklerinin doğal dilde kodlandığına ilişkin leksikal yaklaşım oluşturur. Allport ve Odbert’in (1936) sözlük temelli kişilik sıfatı derlemeleriyle başlayan süreç, bu sıfatların faktör analiziyle sınıflandırılması sayesinde ilerlemiş; Cattell ve Norman’ın katkılarıyla genişletilen bu çizgi, 1980’lerin sonunda McCrae ve Costa’nın çalışmalarıyla beş temel boyutta genel bir uzlaşmaya ulaşmıştır. Costa ve McCrae (1991) tarafından sunulan dört temel kanıt, modelin geçerlilik ve güvenilirliğini güçlendirmiştir. Bu dört temel kanıt; davranışsal eğilimlere dayanması, farklı kişilik sistemleriyle uyumlu olması, farklı kültür ve gruplarda gözlenmesi ve biyolojik temeller barındırması olarak sınıflandırılmıştır.
Bugün Beş Faktör Modeli; personel seçimi, performans değerlendirmesi, tükenmişlik çalışmaları ve takım yapılarının incelenmesi gibi birçok alanda yaygın biçimde kullanılmaktadır.
Modelin Beş Boyutu
- Dışadönüklük – İçedönüklük
Dışadönüklük; canlılık, sosyallik, girişkenlik, konuşkanlık ve olumlu duygulanım gibi özellikleri kapsar. Dışadönüklük özelliği yüksek olan kişiler etkileşimi severken, düşük olanlar daha sakin ve çekingen olabilir. Çeşitli araştırmalar dışadönüklüğün iş performansı ve liderlikle pozitif ilişkili olduğunu göstermektedir.
- Uyumluluk – Antagonizm
Uyumluluk, kişiler arası ilişkilerde şefkat, yardımseverlik, güven ve işbirliğine açıklık gibi özellikleri içerir. Düşük uyumluluk ise düşmanlık, saldırganlık ve rekabetçi tavırlarla ilişkilidir. Bu boyutun kadınlarda ortalama olarak daha yüksek bulunması, sosyal roller ve kültürel faktörlerle ilişkilendirilmiştir (McDonald, 2002). Uyumluluk düzeyi yüksek kişilerin özellikle hizmet sektöründe daha başarılı olduğu belirtilmektedir.
- Sorumluluk – Dürtüsellik/Yönsüzlük
Bu boyut; planlılık, düzen, öz disiplin, kararlılık ve güvenilirlik gibi özellikleri kapsar. Sorumluluk düzeyi yüksek bireyler görev odaklıdır, başladıkları işi tamamlama eğilimindedirler. Araştırmalar bu faktörün iş başarısının en güçlü yordayıcılarından biri olduğunu göstermiştir.
- Nörotisizm – Duygusal Denge
Nörotisizm; kaygı, öfke, güvensizlik, duygusal dalgalanma ve stres karşısında hassasiyet gibi olumsuz duyguları temsil eder. Karşıt ucu olan duygusal denge; sakin, istikrarlı ve stresle başa çıkabilen bireyleri ifade eder. Yüksek nörotisizm, ruh sağlığı sorunları ve zayıf başa çıkma mekanizmalarıyla ilişkilendirilmiştir (Costa & McCrae, 1992).
- Deneyime Açıklık – Geleneksellik
Deneyime açıklık; hayal gücü, merak, yaratıcılık, sanatsal duyarlılık ve yeniliğe açıklık gibi özellikleri içerir. Bu boyutun Türk kültüründe daha çok “gelişime açıklık” olarak yaşandığı görülmüştür (Somer & Goldberg, 1999). Boyutun düşük olduğu bireyler daha geleneksel ve kurallara bağlı bir tutum sergiler.
Sonuç
Beş Faktör Modeli, kişilik psikolojisinde en çok kabul gören çerçevelerden biri hâline gelmiştir. Hem bireysel farklılıkları anlamada hem de iş performansı, ilişkiler, liderlik, stres tepkileri gibi alanlarda yol gösterici bir yapı sunmaktadır. Modelin en güçlü yönü, farklı kültürlerde ve farklı örneklemlerde tutarlı şekilde gözlenebilmesi ve kişilik özelliklerini sade fakat kapsayıcı bir biçimde sınıflandırabilmesidir. Günümüzde gerek araştırmalarda gerekse uygulamalı alanlarda Beş Faktör Modeli, kişiliği anlamada temel referans noktalarından biri olmayı sürdürmektedir.
Kaynakça
Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1991). Five-factor model of personality. Journal of Personality, 60, 175–215.
Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R). Psychological Assessment Resources.
McCrae, R. R., & John, O. P. (1992). An introduction to the Five-Factor Model. Journal of Personality, 60, 175–215.
McDonald, J. (2002). Gender and personality traits.
Somer, O., & Goldberg, L. R. (1999). The structure of Turkish personality-descriptive adjectives