Prof. Dr. Muhammet Özdemir

Charles Sanders Peirce’e Göre Metafizik Nedir?

Türkçede ve hatta uluslararası Batı Avrupa dillerinde metafizik denilince genellikle aynı anda birçok cümle kurmayı gerektiren bir açıklamalar içeriğiyle karşılaşılabilmektedir. Bu vakıa felsefeyle iletişim kurmak ve alakadar olmak bakımından profesyonel, amatör ve az ilgili okur yazarların metafizikle ilgili kurdukları cümlelerin kendi kişisel dünyalarındaki bir şeylerden oluşmasına yol açabilmektedir. Hangi insana sorarsak soralım metafizikle ilgili olumlu veya olumsuz kurduğu cümlenin evrensel ve bütün insanları bağlayan bir anlayış içerdiğini iddia edecektir. Ne var ki kurulan cümlelerin pratik sonuçları ve günlük fiili yansımalarına bakıldığında bunların hep kişisel veya grupsal olduğu fark edilebilmektedir. Çünkü bir insanın söylediğini diğeri kabul etmekte zorlanabilmektedir.

Charles Sanders Peirce bu sorunun farkında olduğu için metafizik kulübündeki toplantılarından itibaren bütün insanlarda geçerli ve bağlayıcı olabilecek deneyim kavramını uygulamayı denemiştir. Aslında Amerikan 19. yüzyılı deneyim kavramına Ralph Waldo Emerson ve başkalarının yazdıklarından dolayı çok aşinaydı. Peirce Emerson’un ve başkalarının söylediklerini modern felsefe tarihinden defalarca kez okuduğu filozoflara ait kitaplarla birleştirdi ve bu ikisine John Duns Scotus nominalizmi başta olmak üzere Ortaçağ filozoflarının mantık, fizik ve psikoloji tartışmalarını eklemledi. Deneyim kavramı merkeze alındığında Peirce’ün metafiziğe dair çıkarımı öncelikle toplumların hikâyelerine göre metafizik kabullerinin birbirinden farklılaşabileceği şeklinde olmuştur. Açık bir deyişle her toplum kendi gelişme, kalkınma, ilerleme ve müreffeh bir seviyeye erişme deneyimine göre bir metafizik çerçevesi ve içeriği edinmektedir. Peki, metafizik nasıl tarif edilirse onu anan herkes birbiriyle aynı dili konuştuğunu ve aynı şeyi kastettiğini anlayabilir?

Peirce’ün binlerce sayfalık toplu makalelerinden (Collected Papers of Charles Sanders Peirce) anlaşılabildiğine göre metafizik ile kastedilen aslında deneyimlere dayalı genellemeler ve bu genellemeleri içeren kavramlardır. Deneyim genellenebilir ve daha sonra bu genellemeye referansla yeni sorunlar çözülebiliyorsa burada kavramı anlamaya yönelik entelektüel girişim yararlı ve verimli demektir. Peirce Aristoteles’in metafiziğinin tam da böyle bir metafizik olduğunu ve çünkü onun yaşadığı toplumun geçmişteki emeklerinin getirdiği bir aşamada artık yeterince ilerlemiş, deneyim biriktirmiş ve kendi deneyimlerine güvenerek kavramları uygulamak yoluyla sorunları çözülebilecek bir dünya tasarımına ulaşmış olduğunu düşünmektedir. Burada kavramların, tümellerin veya metafiziğin bir geçerliliği ve pratikliği vardır. Ama ABD toplumu büyük ölçüde göçmenlere/göçmenliğe dayalı, kararsız, gelişmeye uğraşan ve ilerlemenin belirli bir aşamasında bulunan bir toplumdur. Bu toplumda metafizikle ilgili eylem kavramlar veya genellemeler ile her gün yenilenen ve farklılaşan deneyimler arasındaki anlam ilişkilerinin analizi ve kavramların güncellenmesi yoluyla olabilir. Açıkça söylendiğinde felsefe kavramlar ile deneyimler arasındaki anlam ilişkilerinin analizi ve kavramların yeni deneyimlerle anlamsal güncellenmesi olmalıdır. Felsefe bunu yaparken eski kavramları ve genellemeleri yani metafiziği eleştirmek zorunda kalacaktır. Çünkü gelişmek ve ilerlemek demek dünkü deneyimden daha başka ve yeni bir deneyimin bugün söz konusu olması ve denemeye ve yanılmaya devam ediliyor olması demektir. Fransa geçmişinde görece müreffeh veya parası olan bir tarih ola geldiği akılcı ve doğuştancı olabilir. Çünkü bilgi önceki kuşaktan alınabilmektedir. İngiltere Ortaçağı bulunmayan ve fakat birbirine güveni temin etmiş bir toplum olarak gelişmeye sıfırdan başlayabilir ve bu nedenle bilmek deneyle mümkün olabilir. Ama ABD insanı her ikisini de yapamaz. Almanların felsefeleri bütün sözel etkileyiciliğine rağmen İngilizlerin bu pratikliğinden yoksundu ve Amerikalılara onlar da bir şey söylemiyorlardı. Çünkü Amerikalılar göçmen veya sığınmacı insanlardan oluşmaktadır. Bu insanlar yaşamaya olumsuz ve geriden başlamaktadırlar. Bu nedenle ancak kişilerin kendi çalışma ve üretme deneyimleri onların önce kendilerini ve sonra birbirlerini tanıyarak güven, iletişim, işbölümü ve dayanışma oluşturmalarını sağlayabilir. Bu nedenle bir Amerikalı akılcı veya deneyci değil ancak bir deneyimci olabilmeliydi. Deneyimci insan da öyle veya böyle kendisine sunulmuş her hazır bilgide pratik bir netice gözetmek zorundaydı. Bunun da ölçüsü herhalde pratik neticeyi bütün insanlarda ölçen ve sağlayan bir şey yani para olabilirdi. Bu nedenle Peirce fizik, mantık ve psikolojisi oturmamış bir toplumun metafizik eleştirisi dışında felsefi bir faaliyette bulunamayacağını düşünmektedir. Aristoteles’e karşı çok saygılıdır, ama onun felsefesini yetersiz bulan İbn Sînâ ve İbn Rüşd’e katılan Dons Scotus’u izleyip ondan etkilenmeyi tercih etmektedir. Çünkü İbn Sînâ ve İbn Rüşd Aristoteles fiziği ve psikolojisinin İslâm toplumları için artık yeterli olmadığının farkındalardı. Görüşlere ekonomik yaklaşmanın sonucunda mantıkta bazı değişimlere gittiler ve fiziği geliştirdikleri takdirde metafizik olabileceğini gördüler.

Peirce’e göre metafizik deneyimlerin genellendiği kavramlardan oluşan bir çerçeveye karşılık gelmektedir. Kavramlar yeni deneyimler karşısında yetersiz kalıyorlarsa metafizikte ısrar topluma ve filozoflara sadeec vakit kaybettirir. Bununla birlikte metafizik böyle tanımlanmadığında ona dair alınabilecek her türlü karar ve gösterilecek tavır ancak anlaşılamazlık ve iletişimsizliği mümkün kılabilir. Peirce felsefenin kavramlar ile deneyimler arasındaki anlam ilişkilerinin analizini yapmak faaliyeti (veya bunun disiplini) olduğunu ve metafiziğin büyük oranda tekrarlanabilir ve güvenilebilir pratik deneyimleri kastettiğini düşünmektedir. Böylece ona göre metafizik kavramının ve disiplininin varlığın var olması bakımından ele alınması olarak genellenmesi ve başka insanlarla ortaklaştırılabilmesi mümkün olabilmektedir. Tek bir kuşakta metafizik yapacak kadar gelişmek mümkün değildir. Henüz gelişmişlik tamamlanmadıysa metafizik yapmak ancak tekrarcılık ve vakit kaybına yol açabilir. Dolayısıyla başka tarihlerin, coğrafyaların ve kronolojilerin metafizikleri aynı şartlara sahip toplumlar açısından kesinlikle geçerli olabilir, ama eğer bir toplum gelişim aşamasındaysa bu toplum için sabit ve sürekli tekrar edilebilir bir metafizik kabul etmek çok zordur. Belki de bu nedenle Michel Foucault çözümlerin antik Yunan felsefesinde aranmasının yanlış olduğunu Peirce’ten çok uzun zaman sonra dile getirmektedir. Çünkü çözümlerin tarihi yazıldığında bile yeni karşılaşılmış sorunun teşhisi ve çözümü hâlâ bekliyordur.

Yorumlar (0)